1.

Олоҥхо киириитэ

Олоҥхону биэс-алта саастаах оҕолорго билиһиннэрии .

Саха

олоҥхото

бүтүн

киһи

аймах

барҕа

баайын

быһыытынан

билиниллибитэ.

Олоҥхо иитэр-үөрэтэр күүһэ

дириҥ, киэҥ, сүдү суолталаах. Ону кырачаан оҕолорго

тиэрдиигэ, өйдөтүүгэ, билиһиннэриигэ сүҥкэн үлэ, ньыма, мэтиэдьикэ ирдэнэр. Үгүс дьон

олоҥхо курдук дириҥ философиялаах, сүҥкэннээхэй айымньыны кыра оҕо

өйдүүрэ

уустук

диэн

саба

быраҕан

этэллэр.

Онтон

олоҥхо

үтүөҕэ-кэрэҕэ,

хорсун

санааҕа,

айылҕалыын дьүөрэлэһиигэ, төрөөбүт дойдуну таптыырга, норуоту ытыктыырга, сиэргэ-

туомҥа,

олох

олорууга

бүтүннүүтүгэр

уус-уран

тыл

сүмэтинэн,

эҥин-дьикти

тыл

дьэргэлгинэн, өй-санаа, толкуй ытылла сайдыытынан,

киһиэхэ тиэрдэр ньыматынан

туһанан, кырачаан оҕо барыны сүлэн ылынар кэмин куоттарбакка, уйулҕатын кэспэккэ,

оҕоҕо тиэрдиэххэ сөп буоллаҕа дии. Оҕо күннээҕи туттар тылыгар олоҥхо уран тылын

тутта үөрэтии –төрөөбүт тылбыт сүмэтин иҥэринэригэр саарбахтаабаппыт.

1.1. Суруйааччы

Платон Алексеевич, норуот “Ньургун Боотур” олоҥхотун үрдүктүк сыаналаан, кини

араас

варианнарын

түмэн,

чочуйан

36

тыһыынча

строкалаах

сүдү

олоҥхону

айбыта.

Биһиги бу сүдү айымньыны айан хаалларбыт киһибитин оҕобутугар төрүөҕүттэн көрөн

билэр, ытыктыыр гына иитиэхтээхпит, үөрэтиэхтээхпит.

Аныгы үйэ оҕолоругар мультмедийнэй презентациянан көрдөрөр-иһитиннэрэр,

саҥардар, үтүгүннэрэр, өйдөөн хаалар оонньуу айан, бастакы чааһыгар “Суруйааччы,

олоҥхоһут” диэн ааттаатыбыт.

“Суруйааччы”

слайдынан төрөппүт, иитээччи, алын кылаас учууталлара бастаан оҕо

сааһыттан көрөн, тэттик бэсиэдэ ыыталлар, сэһэргэһэллэр.

5-6 саастаахтарга:

Сыала: П.А. Ойуунускайы билиһиннэрии, кининэн киэн туттуу, кини мөссүөнүн өйдөөн

хаалыы.

-

Оҕолоор, көрүҥ эрэ бу кинигэни. Кини хайдаҕый? (Улахан, халыҥ, ойуулаах). Ким бу

кинигэни көрбүтэй? (Билэр оҕо кэпсиир) .

-

Бу оҕолоор, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” диэн ааттаах кинигэ. Бу кинигэни Платон

Алексеевич Ойуунускай суруйбута. (Оҕолор болҕомтолорун хомус тыаһа, айылҕа,

П.А.Ойуунускай

портрета

тардар).

Бу

бухатыырдар

мүччүргэннээх

сырыыларын

туһунан хоһоонунан суруллубут олоҥхо.

-

Дьулуруйар

Ньургун

Боотур”

диэн

бухатыырдар

охсуһууларын,

мүччүргэннээх

сырыыларын

туһунан

олоҥхону

хоһоонунан

суруйбут

суруйааччы

аата

ким

диэтибитий?

(Платон

Алексеевич

Ойуунускай)

Сөпкө

хоруйдаатыгыт!

Өйдөөн

кэбиһиҥ. Эһиэхэ саһархай өҥнөөх фишка түҥэтэбин. Уонна бу фишкабыт, Платон

Алексеевич Ойуунускай портретын анныгар туруорабын.

Кырачааннарга

саһархай

өҥнөөх

фишканан

бэлиэтэттэрии.

Суруйааччы

аатын

үтүгүннэрэн,

сүһүөхтэтэн,

хатылатан,

таба

саҥарда

үөрэтии:

Платон

Алексеевич

Ойуунускай.

(Оҕолор

саһархай

фишканан

сирдэтэн,

өйдөөн,

П.А.

Ойуунускайы

билиэхтээхтэр)

1.2.

Олоҥхоһут

Төрөппүт,

иитээччи,

учуутал

олоҥхоһут

дьону

тардар

ньыматын

курдук,

оҕону

олоҥхоҕо сыһыарыахтаах, сэҥээрдиэхтээх. Оҕоҕо олоҥхоһуту иһитиннэрэн, көрдөрөн,

билиһиннэрэн,

ийэ

олоҥхоһуту

көрсүһүннэрэн

оҕо

олоҥхоһут

диэн

кимин

өйүгэр

тутуохтаах. Оҕолор тоҕо эрэ чуумпуран, ыллаттаран истэ олорор буолаллар. Тоҕо?

“Олоҥхоһут” оонньуу-слайд:

Сыала:

Биир

дойдулаахпыт,

Ийэ

олоҥхоһут

Петр

Егорович

Решетниковы

билиһиннэрии.

Төрөппүт,

иитээччи,

учуутал

оҕолорго

олоҥхоһут

олоҥхолуурун

быһа

тардан

иһитиннэрэн, ойуунан, олоҥхоһут хаартыскатынан оҕолор болҕомтолорун тардар.

-

Оҕолоор, бүгүн биһиги олоҥхо дойдутугар салгыы айанныахпыт. Олоҥхону айар

уонна

толорор

киһини

–

“ийэ

олоҥхоһут”

диибит.

Истиҥ

эрэ.(Гаврил

Колесов

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхоттон быһа тардыытын истэллэр, улуу художник

Мунхалов “Олоҥхоһут”

хартыыната көстөр, уонна ийэ олоҥхоһут Петр Егорович

Решетников

хаартыската

көстөр.)

Бу

Петр

Егорович

Решетников

биһиги

биир

дойдулаахпыт.

Кини

оҕолоор,

олоҥхону

бэйэтэ

айар,

уонна

толорор.

Бары

таба

ааттыаҕыҥ

эрэ-Петр

Егорович

Решетников.(

Биирдии-биирдии

ааттыыллар,

таба

этэргэ үөрэнэллэр)

-

Ийэ олоҥхоһуппут аата кимий? (Петр Егорович Решетников) Сөпкө эттигит. Эһиэхэ

кыьыл өҥнөөх фишканы биэрэбин.(Хас биирдии оҕоҕо түҥэтэр)

Хатылааһын: 1-2 слайданан үлэ.

-

Бу кинигэни билэҕит дуо?

(“Дьулуруйар Ньургун Боотур” кинигэтин көрдөрөр.)

Дьулуруйар Ньургун Боотур” диэн олоҥхо кинигэтэ. (Оҕолор сөҕөллөр, көрөллөр..)

-

Бу кимий?( Платон Алексеевич Ойуунускай, кылгастык сэһэргэһии)

-

Кини кимий? (“Дьулуруйар Ньургун боотур” олоҥхону суруйбут улуу суруйааччы....)

-

Саамай сөп. Бары саһархай фишкабытын көрдөрөбүт.

-

Онтон бу кимий? ( Петр Егорович Решетников.)

-

Кини кимий? (Ийэ олоҥхоһут., олоҥхону айар уонна толорор. Кини олоҥхотун өйүгэр

тут ар, оллоонноон

олорон,

олоҥхолуур.

Эһиги

кини

курдук

өйгүтүгэр

тута

үөрэниэхит дуо?...)

-

-Саамай сөп. Бары кыьыл фишкабытын көрдөрөбүт.

-

Оҕолоор,

бу

улуу

дьону

биһиги

ытыктыахтаахпыт

уонна

кинилэринэн

киэн

туттуохтаахпыт.

3-4

слайдаларынан

оҕолору

оонньотуу.

“Мышканы”

хамсатан,

баттатан,

сорудахтары толоруу.

Сыала:

Ыйытыкка

эппиэттээьин.

Суруйааччылартан

Платон

Алексеевич

Ойуунускайы булан “мышканан”баттаа. Олоҥхоһуттартан П.Е. Решетниковы булан

“мышканан” баттаа.

Иитээччи

бэйэтэ

суруйааччылар

уонна

олоҥхоһуттар

тустарынан

кырачааннарга

сөптөөх сэһэргэһиини ыытыан сөп. Кинилэр портреттарын олоҥхо муннугар көстөр

сиргэ уурабыт.

Иитээччилэр оҕолорго оонньотон кэпсиэхтэрин сөп:

Олоҥхоһут

олоҥхолууругар

оллоонноон

олорорун

хартыынаттан

көрөн

көрдөрүү,

үтүктүү , быһаарыы.

-Олоҥхоһут

олоҥхотун

төбөтүгэр

өйгө

тута

сылдьаллар.

Үс-сэттэ

күнү

быһа

олоҥхолууллар

эбит...

диэн,

олоҥхоһуту,

уонна

олоҥхону

истии

сиэрин-туомун

оҕолорго кэпсээһин.

2.

Олоҥхо үс дойдута

1.

Бастакы слайд: Аан дойду айыллыыта

Иитээччи аан ийэ дойду айыллыбытын олоҥхо олук уус-уран тылын кытта

тэҥҥэ,

бастакы слайды музыкаҕа доҕуһуоллатан ааҕар, оҕолор истэ үөрэнэллэр:

Былыргы үйэҕэ

Ойуу бичик уорҕалаах,

Киирэр-тахсар күннээх,

Кэрэ быйаҥ кэскиллээх

Кэтит аан ийэ дойду

Сириэдийэн үөскээбит.

Ороһуоллаах уулаах,

Одун байҕал олбохтоох,

Охтон баранар мастаах,

Уолан бүтэр уулаах

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Аан ийэ дойду айыллыбыт.

Иитээччи

оҕолорго

саҥа

тыллары

быһаарар,

чуолкайдык

таба

саҥарарга

үөрэтэр:

Уорҕа-

тас

өттө, быйаҥ

–өлгөм

үүнээйи,

ас-үөл,

баай-дуол, сириэдийэн-

олохтоохтук туругуран үөскээбит, одун- үөһэ олохтоох, модун, тыйыс.

Оҕоҕо

ийэ

дойдутун

айылҕатын

таптыырга,

харыстыырга,

киэн

туттарга өйдөтөр үлэлэри ыытыы.

2.

Иккис слайд: Үөһээ дойду

Иитээччи оҕолорго кыраҕытык

көрөн, болҕойон истэн олороллорун

ситиһэр, уран куолаһынан, уус-уран тылынан сэҥээрдэр:

Былыыр-былыр күлэр күөх салгыннаах, үрүҥ илгэ үктэллээх, үкэр

куйаас

тыыннаах

күндүл

күнүс

дойду

үөскээбит.(

Космос

эйгэтин

таарыйан

ааһабыт. )

Тыллары

быһаарар:

Оҕолоор, илгэ

диэн,

киһиэхэ

күүс

киллэрэр

үгүс

үүнээйиттэн

оҥоһуллубут убаҕас күндү ас. Онтон үкэр куйаас диэн олус

сыралҕана суох итии, чуумпу күн. Күндүл ол аата ыраас, сып-сырдык.

Үөһэ дойдуну түмүккэ халлаан күөх төгүрүнэн бэлиэтиэххэ диэн түмүккэ

кэлэллэр.

3.

Үһүс слайд: Үөһээ дойду олохтоохторо

Иитээччи оҕолорго эрдэ үөһэ дойду олохтоохторун кытта төрөппүттэринээн

тикпит

куукулаларынан,

кинигэлэринэн

сирдэтэн,

билиһиннэрэр:

П.А.

Ойуунускай

“Айымньылар”

4

том

1959

с.

Саха

сиринээҕи

кинигэ

изд.

“Дьулуруйар

Ньургун

Боотур”

(олоҥхо)

кинигэттэн

иит ээччигэ

билиһиннэрэбит:

Үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх

Үрүҥ Аар Тойон –үөһээ айыылар баһылыктара

Үрүҥ Арылы хотун –кини кэргэнэ

Айыҥа Сиэр тойон- Дьулуруйар Ньургун Боотур аҕалара

Айыы Нуоралдьын Хотун – ийэлэрэ(стр. 12)

Дьулуруйар Ньургун Боотур – айыы бухатыыра,

Аҕыс былас суһуохтаах Айталы Куо – кини балта,

Айыы Умсуур удаҕан – кини эдьиийэ,

Мүлдьү Бөҕө – убайдара

Инилэрэ – Үрүң Уолан,

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн-өркөн улуустардаах,

Күрүө-дьөллүт ойууттардаах,

Айыы-намыһын удаҕаттардаах....

Отут тоҕус биис уустаах

Бэки Суорун диэн,(Стр 13)

Суор тойон аймахтаах...

Слайдаҕа көстөр ойуулары “мышканан” баттаан оҕолорго чиҥэтэ билиһиннэрэр, өссө

төгүл хатылатар. Халлаан күөх төгүрүк-үөһэ дойду олохтоохторун бэлиэтэ.

4.

4 слайд: Сорох сүрүн геройдары олоҥхо олук хоһоонунан этиттэриэххэ сөп.

Иитээччи оҕолортон ыйытар:

Хантас гыннаҕына

Халлааны хаххалыыр,

Ыгдас гыннаҕына

Ыйы сабардыыр,

Күөгэс гыннаҕына

Күнү күлүктүүр бухатыыры көрдөр. Кини аата кимий? (хамсанан көрдөрүү)

Арҕаһыттан тэһииннээх

Ахтар айыы аймаҕыттан

Аҥардастыы аатыран

Албан ааттаммыт,

Соҕотохтуу сураҕыран

Суон сурахтаммыт

Үүмэччи маҥан аттаах

Үрүҥ Уолан барахсан бухатыыр ханнаный?

Аҕыс былас суһуохтаах

Айталы Куону көрдөр...

5.

5 слайд: Орто дойду олохтонуутун иһитиннэрии:

Үс саха үөскээбит, түөрт саха төрөөбүт. Ойон тахсар күннээх, охтон баранар

мастаах, уолан бүтэр уулаах алаҕаркаан-тэтэгэркээн дойду...

Орто дойдуну от күөх төгүрүгүнэн бэлиэтиэҕин.

6.

6, 7 слайд: Орто дойду олохтоохторо:

5 саастаахтарга

Иитээччи оҕолорун саастарынан көрөн, “Орто дойду “ оонньууга орто дойду хайдах

айыллыбытын кылгатан кэпсиир. Оҕо олоҥхо тылын кыра эрдэҕиттэн истэ үөрэниэхтээх.

44 сирэйигэр:

Үс саха барахсаны

Үөскэтэн үөдүттүн,

Түөрт саха барахсаны

Төрөтөн тэниттин,

Урааҥхай саха барахсаны

Ууһата олордун диэн

Саха Саарын тойону,

Сабыйа Баай хотуну

Тус илин диэки олохтообуттар.

Отут үс биистээх

6-7 саастаахтарга:

Үс саха барахсаны

Үөскэтэн үөдүттүн,

Түөрт саха барахсаны

Төрөтөн тэниттин,

Урааҥхай саха барахсаны

Ууһата олордунар диэннэр-

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн айыы ууһуттан

Арҕаһыттан тэһииннээх

Айыы хаан аймаҕыттан

Саха Саарын тойону,

Сабыйа Баай хотуну...

Оҕуй бараан ордуулаан

Олохтообуттара эбитэ үһү

5 саастаахтарга:

Игирэ уоллаах кыыс оҕолоноллор:

Күүстээх-уохтаах

Күөнэ көҕөччөр аттаах

Күн Дьирибинэ бухатыыр,

Туналҕаннаах ньуурдаах

Туйаарыма Куо

Күн Туйаарыма Куо – айыы кыыһа,

Күн Дьирибинэ – Туйаарыма убайа,

Сабыйа баай хотун – ийэлэрэ.

Саха Саарын тойон-аҕалара

6 саастаахтарга:

Айыы оҕолорун төрөөһүннэрэ:

Күн Дьирибинэ

Баай ыалым аҕыстаах-тоҕустаах

Баччыр оҕолорун саҕа ,

Саннын байаатыгар диэри

Сабырыйан түспүт

Куударалаах астаах,

Кулун эмньик,

Уордаах-киҥнээх

Уол оҕо мүччү ойон тахсан,

Таас иэнинэн

Таралыс гына түһэн

Татынньахтаабытынан барда... -59 ( Бухатыыр оҕо хартыынатын көрдөрөр)

... Уол оҕоҕут аата-

Күүстээх-уохтаах,

Күөнэ көҕөччөр аттаах

Күн Дьирибинэ бухатыыр диэн буоллун...- 63 с

Аҕыйах хонугунан

Чаачар сааланан

Таһырдьа сүүрэр буолла...

Өр- дуу,

Өтөр дуу буолан баран

Уоллара обургу

Улахан тиити

Төргүү мутугунан

Төбөтө көстөр киһи буолла(Оҕо көрдөрөн иһэр)

Биэс былас

Биэкэйэр бииллэннэ,(Биилин көрдөрөр)

Алта былас

Дарайар сарыннанна,

Суллаабыт тиит курдук

Сотолонно.

Хастаабыт тиит курдук

Харыланна.

Күн диэки көрдөххө-

Күнү көхсүнэн бүөлүүр,

Ый диэки көрдөххө-

Ыйы ытыһынан сабардыыр

Уол оҕо

Уһук туйгуна,

Бухатыыр киһи

Буулаҕа бэрдэ буолла.

Туйаарыма Куо

Көрөр харахтаах көрбөтөх,

Көрүөхтэн кэрэ үчүгэй

Кыыс оҕо барахсан

Сир ийэ дойдуга

Сириэдийэ кэллим диэххэ айылаах

Сиккирэччи ытыы сытар эбит..-61 с

Кыыскыт аата-

Туналҕаннаах ньуурдаах

Туйаарыма Куо диэн буоллун-63 с

(Ахтар Айыыһыт алгыһа)

Тураҕас дьоруо аттаах,

Туналҕаннаах ньуурдаах

Туйаарыма Куо барахсн

Кыптыыйынан оонньоон (Оҕолор кыптыйы тутта үөрэммииттэрин көрдөрөллөр)

Кылыстана көтөр буолла

Орто дойду олохтоохторун салгыы ойууларынан буллаттарыы. Оҕолор оонньуунан олоҥхо

геройдарын ыарырҕаппакка билиэхтэрэ.

Иитээччи олоҥхо тылын оҕолорго сыыйа тутта үөрэнэллэригэр кыһаллар.

Начальнай кылаас оҕолоругар:

1.

Саха Саарын Тойон

2.

Сабыйа Баай хотун

3.

Күн Туйаарыма Куо-кинилэр кыыстара

4.

Күн Дьирибинэ-кинилэр уоллара

5.

Үрүҥ Үүкэйдээн- айыы кыыһа

6.

Түөнэ Моҕол оҕонньор кини аҕата

7.

Кус Хаҥыл эмээхсин кини ийэтэ

8.

Орулуос Дохсун кинилэр уоллара

9.

Кылааннаах Кыыс Ньургун бухатыыр –айыы кыыһа

10. Айыы Дьураҕастай- Кыыс Ньургун сурдьа, үөһэ дойду айыытын бухатыыра

7.

8-9 слайдаларынан үлэ:

Аллараа дойду:

Силлиэ түспүт, холорук ытыллыбыт, барбатах балык миинин курдук борук-

сорук дойду. Манна барыта хабыс-хараҥа, ото-маһа, күнэ-уота суох...Бу

дойдуга хара санаалаах, уорар-талыыр түөкүттэр,орто дойду олохтоохторун

аймыыр, алдьатар сүүрбэ сэттэ биис ууһа олорор.

Бу дойдуну ханнык өҥнөөх төгүрүгүнэн бэлиэтиэххэ сөбүй? (хара)

Арҕаа халлаан

Анныгар үөскээбит,

Муҥурун булларбатах

Муус Кудулу байҕал иччилэрэ

Аллараа дойду олохтоохторо:

Тимир Ыйыста Хара

Аҕыс уон аҕыс атахтаах (76-77с)

Сотуун тириитэ сонноох,

Хахай тириитэ хаалтыстаах,

Мэрипиэс тириитэ бэргэһэлээх,

Тимир сэлээппэлээх,

Алта хос тимир куйахтаах,

Аҕыс бэчээтинэй холобурдаах,

Сыыр быстыбытын курдук

Сылларыта сытыйбыт

Сытамматах сирэйдээх,

Хайа хайдыбытын курдук

Хааннаах сиикэй эт бэргэ харахтаах,

Аллараа дойду аппатын курдук

Амаан-дьамаан айахтаах,

Сэттэ былас түөс аҥаара

Сиикэй тыймыыт курдук

Күөх чаалай тыллаах,

Күүрээннээх улуу модун моонньулаах....

Атара кутуруктаах,

Арбыйа тиистээх,

Адьарай аймаҕын аҕата буолбут

Арсан Дуолай, Луоҕайар –Луо-Хаан диэн

Аарыма кырдьаҕас аҕалаах,

Илиэһэй бииһин ууһун

Ийэтэ буолбут,

Адаҕатын кэппитинэн төрүөбүт

Ала Буурай Аан Дьааһы диэн ийэлээх,

Тимир Дьигистэй диэн инилээх,

Алып- Хара, Аат-Моҕойдоон диэн убайдаах,

Кыыс оҕо Куо-Чамчай,

Кыскыйдаан Баатыр,

Уот Кутаалай диэн удаҕан эдьиийдээх.

Уот Уһутаакы бухатыыр-абааһа бухатыыра

Ап төрдө Алып Хара бухатыыр-аптаах абааһы бухатыыра

8.

10 слайд “Үс дойду” өҥнөрүнэн араартара үөрэтии.

Оҕолор олоҥхо тылын туттан, үс дойдуну ойуулаан көрдөрөллөр.

Туттуллар бэлиэлэр:

- музыканы, сананы истии

-

Салгыы атын слайдка баран ис

- орто дойду бэлиэтэ

- уеьээ дойду бэлиэтэ

- аллаараа дойду бэлиэтэ

- Суруйааччы бэлиэтэ

- олонхоьут бэлиэтэ

- ыйытыы, сорудах бэлиэтэ

- керсуеххэ диэри